ভেকচিনৰ কাৰ্য্যকাৰিতাঃঃ Vaccine Efficacy

ভেকচিনৰ কাৰ্যকাৰিতাঃঃ Vaccine Efficacy

          দীপক দাস

লেটিন ভাষাৰ vacca শব্দৰ অৰ্থ হল গৰু । ভেকচিন বুলিলে মৃত বা দূৰ্বল ৰোগ সৃষ্টিকাৰী ৰোগাণুক যেনে ভাইৰাছ বুজা যায় ।  মানৱ দেহত ভেকচিন সুমুৱাই দিলে ৰোগ প্ৰতিৰোধী এন্টিবডীৰ সৃষ্টি হয় । ইয়ে মানৱ দেহক সেইবিধ ৰোগাণু তথা সেই ৰোগাণুয়ে সৃষ্টি কৰা ৰোগৰ বিৰুদ্ধে সুৰক্ষা প্ৰদান কৰে । কোনো এক বিশেষ বেমাৰৰ সফল নিৰ্ভৰযোগ্য ভেকচিন বিকাশ তথা তৈয়াৰ কৰিবলৈ দীৰ্ঘ দিনীয়া গৱেষণাৰ প্ৰয়োজন হয় । দহ পোন্ধৰ বছৰ পৰ্য্যন্ত লাগিব পাৰে । নতুন মহামাৰী বা অতিমাৰীৰ ক্ষেত্ৰত ততাতৈয়াকৈ ভেকচিন তৈয়াৰ কৰিব লগা হয় বাবে কিছু অনিশ্চয়তাৰ সম্ভাৱনা নুই কৰিব নোৱাৰি । চৰকাৰী সংস্থা Central Drugs Standard Control Organisation (CDSCO) নতুন ভেকচিনৰ অনুমোদন তথা ভেকচিন সম্পৰ্কীয় কাম কাজ তদাৰক কৰে । 

ভেকচিন বিকাশ তথা তৈয়াৰৰ প্ৰথম পৰ্যায় হৈছে Pre Human Trial. এই পৰ্যায়ত ৰোগ সৃষ্টিকাৰী ৰোগাণু চিনাক্ত কৰা হয় আৰু জন্তু যেনে বান্দৰ বা নিগণি আদিৰ ওপৰত হ'ব লগা নতুন ভেকচিনটোৰ প্ৰভাৱ অধ্যয়ন কৰা হয় । এই পৰ্যায়ত সফল হ'লে দ্বিতীয় পৰ্যায়লৈ যাবলৈ অনুমতি দিয়া হয় । অনুমতি দিয়ে CDSCO য়ে ।

দ্বিতীয় পৰ্যায় হৈছে Human Trials. এই পৰ্যায় Phase-I, Phase-II, Phase-III আৰু Phase-IV নামৰ চাৰিটা স্তৰ আছে ।

Phase-I স্তৰত এশতকৈ কম ইচ্ছুক প্ৰাপ্তবয়স্ক ব্যক্তিৰ দেহত ভেকচিন প্ৰয়োগ কৰি ভেকচিনৰ প্ৰভাৱ অধ্যয়ন কৰা হয় । ৰোগ প্ৰতিৰোধী এন্টিবডীৰ সৃষ্টি হৈছেনে নাই তথা পাৰ্শ্বক্ৰিয়া বা Side Effect ৰ বিষয়ে তথ্য আহৰণ কৰা হয় । Phase-I ৰ সফলতাৰ ভিত্তিত Phase-II ৰ অনুমোদন দিয়া হয় ।

Phase-II স্তৰত কেইবাশ ব্যক্তিৰ দেহত ভেকচিন প্ৰয়োগ কৰা হয় । এই ব্যক্তি সকলৰ মাজত বিভিন্ন ৰিস্ক গ্ৰুপ যেনে উচ্চ ৰক্তচাপ, মধুমেহ আদি ৰোগত ভুগি থকা ব্যক্তিসকলৰ অন্তৰ্ভুক্তি নিশ্চিত কৰা হয় । ভেকচিনৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা তথা বিভিন্ন ৰিক্স গ্ৰুপৰ ব্যক্তিৰ ক্ষেত্ৰত সাম্ভাব্য পাৰ্শ্বক্ৰিয়া আদি বিতংকৈ অধ্যয়ন কৰা হয় । Phase-II স্তৰৰ সফলতাৰ ভিত্তিত Phase-III স্তৰৰ অনুমোদন দিয়া হয় ।

Phase-III ত বহু হাজাৰ বা লাখ লোকৰ ওপৰত ভেকচিন প্ৰয়োগ কৰা হয় । এই স্তৰত কিছু সময় লাগে । Phase-III ৰ সফলতাৰ ভিত্তিত ভেকচিন বিধক স্থায়ী অনুমোদন দিয়া হয় । নতুন মহামাৰী বা অতিমাৰীৰ ক্ষেত্ৰত Phase-III চলি থাকোতেই জৰুৰীকালীন ব্যবহাৰৰ বাবে তদৰ্থ অনুমতি দিয়া হয় । এই স্তৰত ভেকচিনৰ ৰোগ প্ৰতিৰোধী ক্ষমতা সাৱ্যস্ত কৰাৰ উপৰিও সাধাৰণ পাৰ্শ্বক্ৰিয়া তথা বিৰল পাৰ্শ্বক্ৰিয়া সম্বন্ধে তথ্য আহৰণ কৰা হয় । এই স্তৰতে ভেকচিন কাৰ্যকাৰিতা বা Vaccine Efficacy ৰ মূল্যায়ন কৰা হয় । Vaccine Efficacy মূল্যায়ন কৰা প্ৰক্ৰিয়া তলত অতি সৰলভাৱে বাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছে । 

ধৰাহল Phase-III ত বিশ হাজাৰ লোকক ভেকচিন দিবলৈ থিৰাং কৰা হ'ল । এই বিশ হাজাৰ লোকক দুটা ভাগত ভগোৱা হয় । প্ৰত্যেক ভাগতে দহ হাজাৰ । প্ৰথম দহ হাজাৰক ভেকচিন দিয়া হয় । দ্বিতীয় দহ হাজাৰক ভেকচিনৰ সলনি অনিষ্ট নকৰা পানী বা চেলাইন দিয়া হয় কিন্তু কোৱা হয় তেওলোককো ভেকচিন দিয়া হৈছে । দুয়ো ভাগৰ মুঠ বিশ হাজাৰ লোকে ভাবে যে তেওঁলোক সকলোৱে ভেকচিন লৈছে । ইয়াক Placebo Effect বোলে । ভেকচিন দিয়া জনেহে জানে কাক ভেকচিন দিয়া হৈছে কাক দিয়া হোৱা নাই ।

ভেকচিনৰ প্ৰভাৱ সম্বন্ধে তথ্য আহৰণ কৰা হয় । ভেকচিন লোৱাৰ পিছতো ৰোগত আক্ৰান্ত হোৱা তথা পাৰ্শ্বক্ৰিয়াত ভোগা লোকৰ সংখ্যা নিৰ্ণয় কৰা হয় ।

ধৰা হল -

X=ভেকচিনৰ সলনি চেলাইন দিয়া দহহাজাৰৰ মাজত ৰোগত আক্ৰান্ত তথা পাৰ্শ্বক্ৰিয়াত ভোগা লোকৰ মুঠ সংখ্যা ।

Y=ভেকচিন দিয়া দহ হাজাৰৰ মাজত ৰোগত আক্ৰান্ত তথা পাৰ্শ্বক্ৰিয়াত ভোগা লোকৰ মুঠ সংখ্যা । 

যদি X=Y তেনেহলে সিদ্ধান্ত এয়ে যে ভেকচিন দিয়া নিদিয়াৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য নাই । গতিকে Vaccine Efficacy শূন্য শতা্ংশ ।

যদি Y=0 তেনেহলে সিদ্ধান্ত এয়ে যে ভেকচিন ললে আক্ৰান্ত নহয় আৰু ভেকচিন  নললে আক্ৰান্ত হয় । গতিকে Vaccine Efficacy 100%.

সাধাৰণতে X ৰ তুলনাত Y বহুত সৰু । গণিতৰ ভাষাত Vaccine Efficacy VE ৰ ফৰ্মুলা তলত দিয়া ধৰণৰ

VE = { ( X - Y )/X }100%

      = {(1 - Y/X )} 100%

এটা ভেকচিনৰ ক্ষেত্ৰত 

X=162 অৰ্থাৎ ভেকচিনৰ সলনি চেলাইন পোৱা কিন্তু ভেকচিন পাইছো বুলি মনোবৈজ্ঞানিক ভাৱে বিশ্বাস কৰা বা Placebo Effect ৰ অধীনত আক্ৰান্তৰ মুঠ সংখ্যা ১৬২ ।

Y=8 অৰ্থাৎ সচাকৈ ভেকচিন লোৱা লোকৰ মাজত আক্ৰান্তৰ মুঠ সংখ্যা ৮

গতিকে Vaccine Efficacy  VE হ'ব

VE = {(162 - 8 )/162} 100% = 95%

Pfizer ৰ ভেকচিনৰ VE 95%

Modern a ৰ ভেকচিনৰ  VE 94%

Covishield ৰ VE 67% 

মন কৰিবলগীয়া যে Vaccine Efficacy VE এটা পাৰিসাংখ্যিক পেৰামিটাৰ বা স্থিৰাংক । বহু লোকৰ সমষ্টি বা Population ৰ ওপৰত ভেকচিনৰ প্ৰভাৱৰ বিষয়ে ধাৰণা কৰাত সহায়ক । এজন বিশেষ ব্যক্তিৰ ওপৰত ভেকচিনৰ প্ৰভাৱ যেনে ৰোগ প্ৰতিৰোধ ক্ষমতা পাবনে নাই বা পাৰ্শ্বক্ৰিয়া হ'ব নেকি এই বিষয়ে শুদ্ধ ধাৰণা কৰিব নোৱাৰি । অনিশ্চয়তা তথা সম্ভাৱনাৰ বিষয়েহে ধাৰণা কৰিব পাৰি । Uncertainty and Probability তত্বৰ কথা আহি যায় । ইয়াৰ উপৰিও জাতিগত বৈশিষ্ট্য, লিংগ পুৰুষ নে মহিলা, বয়স, ভাইৰাছৰ মিউটেন্ট ভেৰিয়েচন, বতৰ আৰু জলবায়ু, খাদ্যাভাষ আদিয়ে কেনেদৰে প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে সেয়া স্পষ্ট নহয় ।

বিশেষ দ্ৰষ্টব্য : Drishti IAS Coaching ৰ প্ৰতিষ্ঠাপক Dr Vikas Divyakriti ছাৰৰ এটি ইউটিউবত উপলব্ধ ভিডিঅ'ৰ আধাৰত তৈয়াৰ কৰা এই পোষ্টটোত যদি কিবা ভুল ভ্ৰান্তি হৈছে দয়াকৰি তথ্যসহকাৰে আঙুলিয়াই দিলে কৃতজ্ঞ হম ।